Zarszyn jest miejscowością położoną na terenie południowo-wschodniej Polski. Założyli ją i lokowali na prawie magdeburskim niemieccy koloniści. Zarszyn zaliczano do miasteczek.
Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od niemiecko-śląskiego słowa "Sar-schin" (sehr cchö), co oznacza "bardzo ładny". Pisownia miejscowości na przestrzeni wieków była różna, m.in. w 1395 roku stosowano pisemne nazewnictwo Szarschin, w 1434 roku Zarschin, w 1589 roku Zarszin, w 1646 roku Zarschschin, a od 1851 roku Zarszyn.
W miasteczku rozwijał się kult św. Marcina Biskupa, patrona Niemiec. Z tej okazji co roku do dnia dzisiejszego, 11 listopada odbywa się odpust ku czci tego świętego.
Król Władysław Jagiełło podarował miasteczko Zarszyn na mocy przywileju wydanego 3 października 1395 roku Jachnikowi Dzieweczce z Sosweszowa. Jachnik był zobowiązany do udziału w wyprawach wojennych z kopią i trzema łucznikami, a królowi oddawał podatek zwany "podymczysnem", czyli daninę chłopów na rzecz księcia.
Kolejnym zanotowanym właścicielem Zarszyna był kasztelan sądecki Krzczon (Krystyn) z Kozichgłów, który mieszczanom nadał tzw. prawa zarszyńskie. Zaliczało się do nich uzyskiwanie drewna z zarszyńskich lasów, łowienie ryb w zarszyńskich stawach, możliwość dowolnego zrzeszania się rzemieślników. Mieszkańcy otrzymali także 24 łany ziemi i 12 lat wolności. Zachowała się kopia dokumentu z 1631 roku.
W 1439 roku Zarszyn wraz z Posadą i Długiem nabył kasztelan i starosta sanocki Piotr Smolnicki. Przez ziemie należące do Zarszyna przejeżdżał król Kazimierz Wielki w drodze do Sanoka.
Po śmierci Smolnickiego nowymi właścicielami Zarszyna stali się Zarszyńscy i Pieniążkowie. W latach 1589-1614 współwłaścicielami miasteczka byli Jan Zabawski, w 1589 roku Okręglicki jako współwłaściciel, a w 1644 roku Błoński. Na przestrzeni XIV i XVI wieku mieszkańcy Zarszyna nie byli zamożni. Trudnili się głównie rzemiosłem m.in. szewstwem i tkactwem. W 1589 roku miasteczko i Posada liczyły 56 domów i 280 mieszkańców.
W XVI wieku na ziemiach Zarszyna powstawały zbory ariańskie, a sytuacja ekonomiczna wsi stale się pogarszała. Miasteczko ucierpiało w czasie najazdów tatarskich w 1624 roku. Najeźdźcy spalili kościół i dwór w miejscowości. Według dokumentów źródłowych miasteczko w XVII wieku było obwarowane wałem i parkanem, a w Posadzie Zarszyńskiej prawdopodobnie istniał obronny dworek otoczony wodą. W latach 1625-1773 Zarszyn należał do jezuitów z Krosna. W 1667 roku Zarszyn strawił pożar. Spalił się ratusz, folwark i browar. Z tego powodu mieszkańcy zostali zwolnieni z daniny na rzecz wojska. W 1715 roku miasteczko nawiedziła epidemia chorób, które dotknęły nie tylko mieszkańców, ale również zwierzęta hodowlane. Zniszczenia powodowały też powtarzające sie napady zbójników. Pojawiły się również konflikty z jezuitami ograniczającymi prawa zarszyńskich mieszczan i próbującymi narzucać im pewne nakazy w 1631 roku i w 1652 roku, które określały obowiązki wobec właścicieli i regulowały stosunki wewnętrzne w miejscowości. Mieszczanie wysunęli szereg skarg w czasie wizytacji dóbr zarszyńskich w 1690 roku. W czasie trwania wojny północnej w 1700 roku Zarszyn nachodziła chorągiew wołoska Dobrowolskiego, konnica biskupa chełmińskiego Teodora Potockiego i kasztelana sandomierskiego Józefa Myszkowskiego. W 1709 roku Szwedzi ściągnęli z mieszkańców 2 tysiące złotych kontrybucji i zarekwirowali wódkę, piwo, chleb, kury, ser, bydło, masło, konie, siano, buty i siekiery. Spustoszenie w miasteczko siały także głód i choroby oraz powodzie. Dotkliwy był w szczególności wylew wód Pielnicy w 1725 roku. Wiek XVII i XVIII również nawiedziły liczne klęski żywiołowe, epidemie i koszty związane z przemarszem wojsk. W 1512 roku komisarze królewscy rozgraniczyli ziemie między Beskiem, a Zarszynem. Konflikty między właścicielami ziem w obu miejscowościach były zmiany koryta rzeki Wisłok. W 1790 roku po kasacji zakonu jezuitów spisano akt graniczny między właścicielami Zarszyna i Beska, ustalając granice, które są aktualne do dziś. W XVIII wieku mieszkało tutaj 461 katolików i 6 osób wyznania mojżeszowego. W XVII i XVIII rozwijały się tutaj liczne rzemiosła tj. piwowarstwo, kucharstwo, szewstwo, kaletnictwo, krawiectwo, kowalstwo, aptekarstwo. Na początku XVIII wieku istniała tutaj łaźnia miejska prowadzona przez cyrulików.
O szkolnictwie w Zarszynie wspomina się w XVII wieku. Była to szkoła parafialna. Kolejna wzmianka pochodzi z 1745 roku, ale już w 1783 roku pojawia się informacja, że szkoły w Zarszynie nie ma. Szkoła powstała cztery lata później z inicjatywy ks. Maruńskiego. W 1881 roku uczęszczało do niej ponad 300 dzieci.
W 1884 roku przez Zarszyn poprowadzono linię kolejową z Zagórza przez Sanok, Krosno do Jasła, co przyczyniło się do rozwoju gospodarczego miejscowości i jej okolic.
W okresie rodzenia się ruchu ludowego w 1895 roku do Zarszyna przybył Jan Stapiński, który przemawiał na wiecu ludowym. Założycielem Stronnictwa Ludowego w miasteczku był Nikodem Dracz.
Następnym właścicielem Zarszyna w latach 1842-1845 był hrabia Siemieński, po nim Kazimierz Ostaszewski, rotmistrz kawalerii, który gościł u siebie m.in. Wincentego Pola. Od Ostaszewskich Zarszyn nabył Tomasz Wiktor z Woli Dębowej, mąż ich córki. Po śmierci Tomasza w 1860 roku miasteczko nadal pozostawało w rękach rodziny Wiktorów aż do 1944 roku, kiedy przestało być własnością prywatną.
W czasie I wojny światowej wojska rosyjskie wkroczyły do Zarszyna w dniu 27 września 1914 roku. Miasteczko znalazło się w strefie przyfrontowej, a mieszkańcy ciągle byli narażeni na rekwirowanie swojego majątku i inwentarza oraz na niepokoje ze strony wojsk. Zamordowano 23 osoby z Zarszyna i spalono 26 domów. Prawie całkowitemu zniszczeniu uległ kościół, po którym pozostały jedynie mury i uszkodzone ołtarze. Zaborcy nałożyli kontyngenty na mieszkańców Zarszyna, których zobowiązano do dostarczania zboża.
Po zakończeniu wojny mieszkańcy rozpoczęli odbudowę dotkliwych zniszczeń materialnych spowodowanych przez działania wojenne. Nad odbudową budynków mieszkalno-gospodarczych czuwało Biuro Odbudowy Kraju, a mieszkańców wspomagali krewni przebywający w Ameryce. W tym czasie dokonano melioracji gruntów rolnych, w latach 30 zaczęto stosować nawozy sztuczne, nastąpił postęp w zakresie techniki uprawy roli. W 1926 roku w Zarszynie wybudowano tartak, a w 1928 roku powstał drugi, który założyli bracia Gliick. W 1921 roku rozbudowano w Zarszynie Szkołę Podstawową, a od 1930 roku prowadzono bibliotekę szkolną. Browar Wiktorów został sprzedany firmie Zucker i Spółka oraz Rosenblind, który następnie w 1926 roku nabyli go Scheinerowie z Sanoka. W ich posiadaniu znajdował się do 1939 roku. W 1924 roku wybudowano Dom Ludowy w Zarszynie. W Posadzie Zarszyńskiej założono w 1919 roku Ochotniczą Straż Pożarną. Niektórzy mieszkańcy Zarszyna i Posady znaleźli zatrudnienie w powstałej fabryce gumy w Sanoku.
W dniu 9 września 1939 roku na teren Zarszyna wkroczyła I Dywizja Górska Armii Niemieckiej, którą dowodził gen. mjr Heinz Kubler. Na początek aresztowano księży parafii Zarszyn, ks. dziekana Franciszka Laskosia i katechetę ks. Wojciecha Krystyńskiego. Księża jako zakładnicy i gwarancja spokojnego przemarszu wojsk zostali uwolnieni w Nowosielcach. Okupanci zabezpieczyli mienie należące do gminy Zarszyn i przejęli maszyny i urządzenia tartaku. Zniszczono księgozbiór Biblioteki Miejskiej, a oddział Wehrmachtu zakwaterował się w pomieszczeniach Domu Ludowego. W 1940 roku nałożono na mieszkańców kontyngenty produktów rolnych, a zwierzęta hodowlane poddano rejestracji. Na przymusowe roboty do Niemiec z Zarszyna wywieziono 52 osoby, a z Posady Zarszyńskiej 46 osób.
Tworzenie ruchu oporu w miejscowości powierzono podporucznikowi Mieczysławowi Granatowskiemu ps. "Grom". Spotkania konspiracyjne w Zarszynie odbywały się w domu Michała Burczyka i w budynku stacyjnym, w mieszkaniu zawiadowcy stacji Władysława Haducha ps. "Wacław". Nasłuchy radiowe prowadzono w mieszkaniu Stefana Bauera niedaleko tartaku i w mieszkaniu Rudolfa Probsta. Z Zarszyna pochodził słynny łącznik i kurier Jan Łożański. W przerzutach kurierów i oficerów na Węgry uczestniczyła córka właściciela Zarszyna Wanda Wiktorowa, a jej ojciec Jan Wiktor wspomagał żywnością i kwaterunkiem oddziały AK. W systemie tajnego nauczania w miasteczku powołano Gminną Komisję Oświaty i Kultury. Działała tutaj również Publiczna Obwodowa Szkoła Zawodowa dla Młodzieży Rolniczej. Wojska wyzwoleńcze Armii Czerwonej do Zarszyna wkroczyły 9 sierpnia 1944 roku. Zarszyn i okolice znalazły się w strefie walk pozycyjnych, dlatego mieszkańców wraz z dobytkiem ewakuowano na 6 tygodni do Grabownicy. Zniszczeniu uległy 343 budynki, w tym szkoła, kościół i Dom Ludowy. Walki zakończyły się 9 września 1944 roku. W wyniku strat poniesionych na skutek działań wojennych Zarszyn utracił prawa miejskie w 1955 roku.
W 1957 roku ukończono budowę nowego budynku szkolnego. Szkoła w Zarszynie była szkołą 7-klasową.
W lipcu 1960 roku mieszkańcy Zarszyna obchodzili Tysiąclecie Państwa Polskiego, uroczystość 550-lecia bitwy pod Grunwaldem i 600-lecie Zarszyna i Długiego. Z tej okazji wmurowano tablicę pamiątkową na froncie budynku szkoły.
W Zarszynie znajduje się neogotycki kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina z 1875 roku, który po wojnie został odbudowany. O zespole dworsko-parkowym świadczą dzisiaj tylko pewne pozostałości.
Anna Twardy
Opis na podstawie następującej książki:
Ciupka J., W gminie Zarszyn, Krosno 2000.
